Φούγκα για δύο ασύμμετρες φωνές... η κηδεία

Φωτο Μηνάς Πατσουράκης

Εφημερίδες, περιοδικά, ραδιόφωνο και τηλεόραση, εξάλλου, ετοίμαζαν πυρετωδώς τα συνεργεία που θα κάλυπταν τον πανηγυρικό γιορτασμό της πρώτης επετείου της επανάστασης που μετατέθηκε   μια βδομάδα αργότερα -την Κυριακή του Θωμά- σ' ένα κατάμεστο Παναθηναϊκό Στάδιο μ' ένα υπερθέαμα που ξεκίνησε με ρητορικά γυμνάσματα από τον δικτάτορα και συνεχίστηκε με άψογες στρατιωτικές επιδείξεις, εντυπωσιακούς σχηματισμούς του αριθμού 21 στον αέρα από αεροπλάνα της πολεμικής αεροπορίας, παραδοσιακούς χορούς από συγκροτήματα που κατέφθασαν απ’ όλα τα διαμερίσματα της χώρας και  παρέλαση αρμάτων που, στολισμένα με λουλούδια, παρέπεμπαν με χοντροκομμένο τρόπο σε ιστορικούς συμβολισμούς. Η φιέστα ολοκληρώθηκε με πλούσιο ελαφρολαϊκό καλλιτεχνικό πρόγραμμα που κράτησε ως αργά το βράδυ κι έφτασε σ' ένα διθυραμβικό κρεσέντο με πυροτεχνήματα που καταύγαζαν για ώρα τον νυχτερινό Αττικό ουρανό. 

Ο Μιχαλιός ανατρίχιαζε ηδονικά στη σκέψη των άδειων κερκίδων ενός έρημου Καλλιμάρμαρου   που θα έδειχνε τους Αθηναίους να γυρίζουν την πλάτη σε μια γιορτή που δεν τους αφορούσε και να αφήνουν τους άμεσα ενδιαφερόμενους να γιορτάζουν τα γενέθλια "εμείς κι εμείς". Μα δεν μπορούσε να αδικήσει το πλήθος που συνέρρευσε και συνωστιζόταν για μια θέση ακόμα και έξω από το στάδιο. Οι κράχτες που είχε συγκεντρώσει ο εθνικός κομφερασιέ, Γιώργος Οικονομίδης, ήταν τα πιο δημοφιλή ονόματα στον καλλιτεχνικό χώρο. Οι Αθηναίοι δεν θα έχαναν την ευκαιρία να ξεφαντώσουν δωρεάν, χωρίς να λογαριάζουν αν έτσι έδιναν τη δυνατότητα στους προπαγανδιστές της χούντας να θριαμβολογούν ότι η μαζική  προσέλευση και η κοσμοπλημμύρα ήταν απόδειξη της αποδοχής του εθνοσωτήριου έργου της επανάστασης. Δεν θα μπορούσε να κατηγορήσει και τους ίδιους τους καλλιτέχνες. Άλλος πιέστηκε, άλλος εκβιάστηκε, άλλος εξαπατήθηκε, άλλος πίστεψε την προπαγάνδα. Είναι ιδιόμορφος, ευάλωτος και ανασφαλής ο καλλιτεχνικός κόσμος. Τον εξαγοράζεις εύκολα με το χειροκρότημα ενός κοινού διψασμένου για θεάματα –άρτος υπήρχε, ευτυχώς, ακόμα άφθονος εκείνη την εποχή.  Μα η συμμετοχή  του ερμηνευτή του  “ άξιον εστί”  ήταν ένα πικρό “γιατί” που δεν μπορούσε εύκολα να καταπιεί. Και να πεις πως δεν τον είχε προειδοποιήσει, γραπτά με επιστολή, ο Θεοδωράκης ήδη από τον Ιούλιο του ’67 !

Υπήρχε και αντίλογος, ευτυχώς. Στα βραχέα. Η Ελληνική εκπομπή του BBC μετέδωσε το βράδυ της 21ης Απριλίου του 1968  μήνυμα του γέρου Παπανδρέου, απομονωμένου σε κατ’ οίκον περιορισμό στο Καστρί, που είχε μαγνητοφωνηθεί κρυφά με χίλιες-μύριες προφυλάξεις. Η κουρασμένη φωνή του Γέρου δεν είχε το παλιό σφρίγος, ήταν όμως η φωνή του παλαίμαχου πολιτικού που ήξερε να μην μασάει τα λόγια του. Απάντησε στις θριαμβολογίες της χούντας, πως είχε αποκαταστήσει την τάξη, κάνοντας αντιδιαστολή της τάξης του νόμου απέναντι στην τάξη των ελεύθερων ανθρώπων. Απευθύνθηκε στο κομμάτι των ένοπλων δυνάμεων που εξαπατήθηκε, έκανε έκκληση στον ελεύθερο κόσμο –τους λαούς και τις κυβερνήσεις τους- να απομονώσουν την Χούντα. Την ίδια μέρα ο γιος του Αντρέας είχε μιλήσει στην Φραγκφούρτη σε αντιδικτατορική συγκέντρωση της ομοσπονδίας γερμανικών συνδικάτων -μια  ομιλία που μεταδόθηκε από την Ντόιτσε Βέλε. Η Μελίνα, με την ακτινοβολία της σταρ που έλκει τους φακούς, είχε δώσει το δικό της παρόν στην πλατεία Τραφάλγκαρ του Λονδίνου. Τουλάχιστον έξω πάμε καλά… σκεφτόταν ο Μιχαλιός. Το μέσα τον προβλημάτιζε. Του χρόνου, ως φοιτητής πια, έπρεπε να αφήσει τους ερασιτεχνισμούς και να οργανωθεί πιο συστηματικά.

Δεν χρειάστηκε να περιμένει πολύ. Μια βδομάδα μετά την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων των εισαγωγικών για τα Πανεπιστήμια ο Γέρος άφηνε τα εγκόσμια σ’ ένα δωμάτιο του δέκατου ορόφου του Ευαγγελισμού. Ο Μιχαλιός θεώρησε αυτονόητη την παρουσία του στην κηδεία. Εκείνο που δεν είχε προβλέψει ήταν πως την ίδια ιδέα θα είχαν και εκατοντάδες χιλιάδες Αθηναίοι που κατέβηκαν με γνήσιο λαϊκό αυθορμητισμό, χωρίς οργάνωση, χωρίς πρόθεση διαμαρτυρίας, αποφασισμένοι να τιμήσουν τον νεκρό ηγέτη παρά τις προειδοποιήσεις για επεισόδια που προσπαθούσαν να τους αποτρέψουν. Το “κούμπωμα” ήταν ολοφάνερο. Παρουσίες αντιηρωικές, φάτσες διστακτικές, πρόσωπα θλιμμένα, μάτια δακρυσμένα, φιγούρες άφωνες σαν σε ταινία βωβού κινηματογράφου. Μα όσο ο κόσμος πύκνωνε, όσο οι δρόμοι γύρο από τη Μητρόπολη ξεχείλιζαν κάτι άρχισε να συμβαίνει: μια χημική αντίδραση, μια ηλεκτρική εκκένωση. Ο ένας έπαιρνε δύναμη από την δύναμη του άλλου κι ας μην ξανοίγονταν να μιλήσουν στον διπλανό για τον φόβο των “μυστικών”. Η σκιά της χούντας, βλέπεις, πλανιόταν βαριά τριγύρω. Άνδρες με πολιτικά έκοβαν φάτσες προσπαθώντας να περάσουν απαρατήρητοι μα οι διαδηλωτές ήταν υποψιασμένοι έως καχύποπτοι. Συνέβαινε κάποιος ν’ αλλάζει θέση αν έπεφτε δίπλα σε ένα τύπο που δεν του ενέπνεε εμπιστοσύνη ενώ ο άλλος  έβγαζε στεναγμό ανακούφισης που απαλλάχτηκε από κάποιον που τον λοξοκοίταζε. Φοβάται ο Γιάννης το θεριό και το θεριό τον Γιάννη. Έστω και προσεκτικό, το “μέγα πλήθος με το μέγα πάθος” ήταν εκεί αδημονώντας ν’ αρπάξει τη στιγμή που το βουβό κλάμα μετατράπηκε σε συνθήματα -δειλά στην αρχή, τρανταχτά στη συνέχεια. “Έλα Γέρο να μας δεις” … “ Ελλάς, Ελλήνων, φυλακισμένων”… Η συγκέντρωση απέκτησε παλμό και πάθος κι ανέβηκε το τραγούδι στα χείλη –το απαγορευμένο τραγούδι φυσικά.

Ήταν το πρωτόγνωρο μεθύσι ενός λαού που βρήκε πρόσφορες συνθήκες να εκφραστεί διαφορετικά εκείνο το μεσημέρι της 3ης Νοεμβρίου. Κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει πως ένα μέρος των συγκεντρωμένων δεν ήταν ταυτόχρονα κι από κείνους που κατέκλυζαν το Παναθηναϊκό Στάδιο στις φιέστες “της πολεμικής ανδρείας και αρετής”. Κι οπωσδήποτε –αλλιώς οι αριθμοί δεν βγαίνουν– αρκετοί πρέπει να είχαν υπερψηφίσει, ένα μήνα πριν, το σύνταγμα της χούντας θες υποκύπτοντας στον εκφοβισμό, θες παρασυρμένοι από την προπαγάνδα, θες από ωχαδερφισμό ή κι από μια κοντόφθαλμη οπτική περί τάξης και ησυχίας. Μα σήμερα ήταν αλλιώς. Ο αρχικός φόβος άρχισε να υποχωρεί καθώς η στάση της αστυνομίας ήταν ανεκτική και η χούντα φαινόταν συνεπής στη δήλωσή της πως ήθελε να αποδώσει στον παλιό ηγέτη τιμές αρχηγού κράτους. (Η πρόταση να γίνει η κηδεία δημοσία δαπάνη θεωρήθηκε υστερόβουλη και σκόνταψε στην κατηγορηματική άρνηση της οικογένειας του νεκρού.) Παρόλα αυτά, όλη η αστυνομική δύναμη της πρωτεύουσας ήταν παρούσα , φανερά ή καμουφλαρισμένα, έχοντας πάρει διαταγές να διαφυλάξει με κάθε τρόπο την τάξη και να φροντίσει “να μην βεβηλωθεί η τελετή με ασχημίας”. Επέτρεψαν στο πλήθος να εκτονωθεί φωνάζοντας συνθήματα χωρίς να αντιδράσουν. Έδωσαν άδεια και στο τηλεοπτικό συνεργείο του BBC να παίρνει πλάνα από την εκδήλωση -δεν είχαν άλλη επιλογή, αφού ήθελαν να δείξουν προς τα έξω ένα δημοκρατικό προσωπείο. Ο Μιχαλιός αντιλήφθηκε την κάμερα να ζουμάρει επάνω του –η ομορφιά του, που έκανε τον φακό να τον ερωτεύεται, δεν υπήρχε περίπτωση να περάσει απαρατήρητη μέσα στη λαοθάλασσα. Πρόλαβε την τελευταία στιγμή να αποστρέψει το πρόσωπο σε μια ενστικτώδη κίνηση αυτοπροστασίας. 

Η νεκρική πομπή κινήθηκε αργά, από τη Μητροπόλεως μέχρι την Αναπαύσεως ανάμεσα σε πλήθη κόσμου που συνωστίζονταν και μετεωρίζονταν ανάμεσα στην βουβή συγκινησιακή φόρτιση και τη ζωηρή επαναστατικότητα. Με το τέλος του ενταφιασμού το πλήθος άρχισε να διαλύεται προς τις αφετηρίες των λεωφορείων για τις συνοικίες. Οι πιο πολλοί δεν πήραν καν είδηση τα επεισόδια. Μα οι πιο αποφασισμένοι δεν έλεγαν να απομακρυνθούν από την είσοδο του Α΄ νεκροταφείου κι εκεί άρχισαν τα όργανα. Η αστυνομία απομόνωσε την ουρά της πορείας από την υπόλοιπη μάζα χτυπώντας στα πόδια με τα κλομπ. Οι υπόλοιποι, καθώς ένιωσαν τα νώτα τους εκτεθειμένα, άρχισαν να τρέχουν απεγνωσμένα ανάμεσα στα μνήματα όπου οι σκηνές που ξετυλίχτηκαν ήταν βίαιες, αλλά και ευτράπελες με κάποιους να υποκρίνονται τους πενθούντες συγγενείς γειτονικών τάφων σε μια απελπισμένη προσπάθεια να αποφύγουν τη σύλληψη. 

Εκεί βρέθηκε ο Μιχαλιός και, σαν άκαπνος που ήταν, δεν ήξερε κατά πού να κάνει. "Πρόσεξε! Σε παρακολουθούν”, του ψιθύρισε ένας πιο ψύχραιμος από δίπλα. Μα σάμπως ήξερε τι να προσέξει κι από πού να φυλαχτεί; Έπεσε στα χέρια τους κι έφαγε της χρονιάς του πριν καταλήξει στο αστυνομικό τμήμα της Πλάκας. Εκεί πήρε το βάπτισμα της ανάκρισης. Ήταν ένας από τους 700 προσαχθέντες, αλλά ευτυχώς όχι ένας από τους 40 συλληφθέντες. Οι τελευταίοι οδηγήθηκαν στην Μπουμπουλίνας, δικάστηκαν στο στρατοδικείο τις αμέσως επόμενες μέρες και 36 από αυτούς κατέληξαν στον Κορυδαλλό φορτωμένοι βαριές ποινές. Η πρώτη εμπειρία ανάκρισης ήταν σχετικά μαλακή και την αντιμετώπισε υιοθετώντας ένα προσωπικό στιλ, το ίδιο με το οποίο θα αντιμετώπιζε και εμπειρότερους ανακριτές αργότερα: δεν απαντούσε σε καμία ερώτηση, δεν κατέβαζε το κεφάλι, τους κοίταζε κατάματα με άδειο βλέμμα χωρίς ίχνος συναισθήματος, δεν έκανε τον ήρωα αλλά υπέμενε στωικά το ξύλο χωρίς κλαψουρίσματα προσπαθώντας να κρατάει απασχολημένο το μυαλό του σε αλλότρια -μαθηματικές εξισώσεις ας πούμε. Δεν είχαν κάτι συγκεκριμένο να του προσάψουν, δεν ήταν οργανωμένος, δεν ήταν σεσημασμένος, η φάτσα του ήταν άγνωστη, τον άφησαν τα ξημερώματα με νουθεσίες και απροκάλυπτες απειλές πως την επόμενη φορά  θα χαρακτηριστεί υπότροπος και δεν θα του φερθούν τόσο ευγενικά. Η Ανθούλα άνοιξε διάπλατα τα πελώρια κρητικά της μάτια όταν τον είδε μα δεν έκανε καμία ερώτηση. Μόνο καταπιάστηκε με τρυφερότητα μάνας να απαλύνει τον πόνο και να απαλείψει τα σημάδια της βίας με χλιαρές κομπρέσες και επαλείψεις με αυτοσχέδιες κρέμες.

Συνεχίζεται...