Η περιπέτεια μιας φράσης μέσα στον χρόνο

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο κοσμοκαλόγερος της πεζογραφίας μας

Η ιδέα ήταν χωμένη μέσα στο συλλογικό υποσυνείδητο - μια κοσμοθεωρία. Εκεί την βρήκε ο παππούς Όμηρος για να την κάνει στίχο και να τον τραγουδήσει. Τυχεροί εμείς που την διαβάσαμε στην Ιλιάδα.

Ο Τρωικός πόλεμος καλά κρατεί και οι Τρώες ετοιμάζουν επίθεση, μα τα μαντάτα δεν είναι ευχάριστα. Οι οιωνοσκόποι κάνουν άσχημες προβλέψεις για την εξέλιξη της μάχης. Το στράτευμα πανικοβάλλεται - οι κακές προφητείες έχουν τη μοναδική ικανότητα να κουρελιάζουν την ψυχολογία του πλήθους. Μα ο αρχιστράτηγος Έκτορας έχει την δική του άποψη:

« Εις οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάτρης».

Φήμες λένε ότι την ίδια φράση χρησιμοποίησε, αιώνες αργότερα, ο Θηβαίος στρατηγός Επαμεινώνδας σε αντίστοιχη συγκυρία.

Στο τέλος του 19ου αιώνα η φράση – όπως κάθε τι αυθεντικό - δεν είχε χάσει τη φρεσκάδα της και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης την χρησιμοποίησε με τον δικό του τρόπο.

Είναι πρωτοχρονιά του 1896 και η εφημερίδα «Ακρόπολις» του ζητάει να γράψει ένα κείμενο για την ημέρα. Ανατολή του έτους που η Ελλάδα θα διοργανώσει τους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς αγώνες και, υποψιάζομαι βάσιμα, ότι θα επικρατούσε το ίδιο κλίμα εθνικής ευφορίας που ζήσαμε το 2004. Η εύκολη επιλογή θα ήταν να γράψει ένα πανηγυρικό κείμενο, που θα χάιδευε αυτιά, μιλώντας για την φτωχή πλην ένδοξη Ελλάδα που επρόκειτο να βρεθεί ξανά στο προσκήνιο, να λουστεί στο φως των προβολέων της δημοσιότητας και να αποτελέσει το επίκεντρο του πολιτισμένου κόσμου. Θα τού ήταν πολύ εύκολο να επικαλεσθεί προγονικές περγαμηνές, να χρησιμοποιήσει μεγαλόστομες εκφράσεις, να πασπαλίσει το κείμενο με αναφορές στο ολυμπιακό ιδεώδες που ξαναγυρίζει στην χώρα που το γέννησε και που μπροστά του υποκλίνονται όλοι οι λαοί. Ένα τέτοιο κείμενο θα κολάκευε τον εθνικό μας επαρχιωτισμό. Άλλα ήταν εκείνα που είχαν προτεραιότητα στη σκέψη του συνετού αρθρογράφου.

«Οιωνός»

«Εις οιωνός άριστος. Αλλά τις έβαλεν εις πράξιν την συμβουλήν του θειοτάτου αρχαίου ποιητού; Εκ της παρούσης ημών γενεάς τις ημύνθη περί πάτρης;

Ημήνθυσαν περί πάτρης οι άστοργοι πολιτικοί, οι εκ περιτροπής μητρυιοί του ταλαιπώρου ωρφανισμένου Γένους; Αμυνα περί πάτρης δεν είναι αι σπασμωδικαί, κακομελέτητοι και κακοσύντακτοι επιστρατείαι, ουδέ τα σκωριασμένης επιδεικτικότητος θωρηκτά.

Αμυνα περί πάτρης θα ήτο η ευσυνείδητος λειτουργία των θεσμών, η εθνική αγωγή, η χρηστή διοίκησις, η καταπολέμησις του ξένου υλισμού και του πιθηκισμού, του διαφθείραντος το φρόνημα και εκφυλίσαντος σήμερον το έθνος, και η πρόληψις της χρεοκοπίας.

Τις ημύνθη περί πάτρης; Και τι πταίει η γλαυξ, η θρηνούσα επί ερειπίων; Πταίουν οι πλάσαντες τα ερείπια. Και τα ερείπια τα έπλασαν οι ανίκανοι κυβερνήται της Ελλάδος.

Και σήμερον, νέο έτος άρχεται. Και πάλιν τι χρειάζονται οι οιωνοί; Οιωνοί είναι τα πράγματα.

Μόνον ο λαός λέγει: "Κάθε πέρσι καλύτερα".

Ας ευχηθώμεν το αρχόμενον έτος να μη είναι χειρότερον από το έτος το φεύγον».

 Ανατριχιαστική η αναφορά σε γεγονότα, καταστάσεις και συμπεριφορές τόσο ομοιες μ’ εκείνες που βιώνουμε σήμερα. Μπαίνω στον πειρασμό να μεταφράσω το κείμενο στα νέα ελληνικά και να το δημοσιεύσω. Ποιος θα δυσκολευόταν να πιστέψει ότι γράφτηκε για την Πρωτοχρονιά του 2011;

Επαναλαμβάνεται λοιπόν η ιστορία;

Ως φάρσα;

Ως τραγωδία;

Κάτι μέσα μου αρνείται να συνεχίσει τον συσχετισμό γιατί σκοντάφτει στο «μαύρο ’97» που ακολούθησε…

Ας είναι!

Πίσω στην πορεία της φράσης μας.

Η γενιά μου την γνώρισε ως ένα δημοφιλές – για τους καθηγητές - θέμα για ανάπτυξη έκθεσης ιδεών. Νέοι, διψασμένοι για το καινούργιο, δυσφορούσαμε γράφοντας για πράγματα που θεωρούσαμε παρωχημένα, που ήταν έξω από τον κύκλο των ενδιαφερόντων μας και που σε τελευταία ανάλυση δεν εμπιστευόμαστε, γιατί κανείς δεν μας είχε πείσει για την αλήθεια τους. Καταντήσαμε να μην εκθέτουμε τις προσωπικές μας πεποιθήσεις, αλλά να αντιγράφουμε τετριμμένες εκφράσεις δημιουργώντας ανιαρά, ομοιόμορφα κείμενα που ικανοποιούσαν, όμως, τις απαιτήσεις των καθηγητών μας. Είχαμε μπερδευτεί ανάμεσα στην προγονοπληξία και την εκτίμηση της αληθινής αξίας του αρχαίου πολιτισμού, ανάμεσα στην πατριδοκαπηλία και την ειλικρινή αγάπη για την πατρίδα. Είχαμε μπουχτίσει τις βαρύγδουπες αναφορές στο ένδοξο παρελθόν της χώρας, που δεν φαινόταν να συγγενεύει με το μίζερο παρόν μας.

Κι όσο το στείρο εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν κάλυπτε τις εσωτερικές μας ανάγκες, τόσο κέρδιζαν μέσα μας χώρο φρέσκιες ιδέες για διεθνισμό, για ένα κόσμο χωρίς σύνορα, χωρίς διαχωριστικές γραμμές, χωρίς φραγμούς θρησκευτικούς, φυλετικούς ή γλωσσικούς. Οι πιο τολμηροί έβγαλαν την γλώσσα στις εμμονές με τα αρχαία ρητά και τα κορόιδεψαν δημιουργώντας ευφυολογήματα.

Α, αυτή η απερίγραπτη ελληνική γλώσσα! 

Ένας αναγραμματισμός δύο μόνο συμφώνων ήταν αρκετός να αντιστρέψει την ιδέα και να μασκαρέψει τη φράση έτσι που να γίνει  αγνώριστη. Και κάπως έτσι προέκυψε το ειρωνικό εκείνο:

«Εις οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάρτης».

Που όλο και πιο πολλοί το πίστεψαν και το έκαναν κρυφή σημαία τους – γιατί όσο δύσκολο είναι να εφαρμόσεις την αυθεντική ιδέα του Ομήρου, τόσο εύκολο είναι να ακολουθήσεις την μεταλλαγμένη  εκδοχή της. Και είναι γνωστή η ροπή του ανθρώπου προς το εύκολο. Και φτάσαμε εδώ που φτάσαμε.

Αν υποψιαστώ ότι η σημερινή κρίση – που, για μένα, είναι πρώτα ηθική και ύστερα οικονομική - θα επαναφέρει την ιεραρχία των αξιών στη σωστή σειρά, θα θεωρήσω ότι αξίζει να την υποστούμε, όσο επώδυνη κι αν είναι.

Το κείμενο περιέχεται στο βιβλίο "Εκείνη κι Εκείνος" Για να το αποκτήσετε διαδικτυακά:

google-amazon eu-books-Rena V.Rapsomaniki